Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim

Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej (1904) ożywił działalność polityczną w Królestwie. Ożywienie to miało tradycyjne powody: wyzysk i nędzę robotników oraz biedoty wiejskiej i ucisk narodowy, do których doszedł nowy - niepowodzenia wojenne Rosji, co zwiększało nadzieje wszystkich obozów politycznych.

Narodowi Demokraci liczyli na autonomię. PPS na powstanie, którego kadrą miała być tworzona od lata 1904 Organizacja Bojowa. Po raz pierwszy OB wystąpiła zbrojnie 13 XI 1904 w obronie robotniczej demonstracji na Placu Grzybowskim w Warszawie.

Za wzorem Warszawy poszły inne miasta Królestwa. Na wieść o petersburskiej „krwawej niedzieli” (22 I 1905) - demonstracji przy tłumieniu, której policja i kozacy zabili około tysiąca i zranili kilka tysięcy ludzi, największe miasta przemysłowe Królestwa ogarnął strajk solidarnościowy, ogłoszony 27 I. W II zastrajkowali uczniowie szkół średnich domagając się polonizacji oświaty. Demonstracja zorganizowana w Warszawie 1 V 1905 została brutalnie rozpędzona przez wojsko - okazało się, że manifestacje i strajki nie są w stanie obalić obcej władzy. Sięgnięto wtedy po ostrzejszą formę walki: powstanie zbrojne. Taki właśnie charakter miało wystąpienie robotników łódzkich z 22-25 V 1905 (powstanie czerwcowe), w którym zginęło około 300 osób. W tym czasie nastąpiła też eskalacja wydarzeń w Rosji, co skłoniło carat do ustępstw (zapowiedź zwołania parlamentu i gwarantowania swobód obywatelskich).

Doprowadziło to do jeszcze głębszych podziałów po polskiej stronie barykady, gdzie odosobnione wydarzenia rewolucyjne trwały do 1907 r. Narodowcy chcieli szybkiego porozumienia z caratem, co socjaliści uznali za zdradę idei niepodległości. Lewica socjalistyczna dążyła do kontynuowania walki o cele ogólnorosyjskiej rewolucji społecznej. Konsekwencją przeciwieństw stały się bratobójcze mordy. Doszło też do rozłamu w PPS na „Lewicę”, która w poglądach na cel walki nie różniła się od SDKPiL oraz „Frakcję Rewolucyjną” z Piłsudskim, która organizując walkę zbrojną, zamachy i akty dywersji nadal liczyła na wybuch powstania narodowego.

W XII 1905 nastąpiło jednak przesilenie rewolucji, co sprzyjało wzrostowi wpływów Narodowej Demokracji, która korzystając z manifestu carskiego przystąpiła do zakładania legalnych organizacji oświatowych, kulturalnych i zawodowych (Macierz Szkolna, Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego). Endecja jako jedyna spośród polskich stronnictw politycznych wzięła udział w wyborach do Dumy, przeprowadzonych w III 1906.

Wraz z wygasaniem walk carat zaczął cofać ustępstwa i nasilać represje. Sądy polowe skazywały na śmierć, zesłanie i więzienie. Świadomość klęski działała przygnębiająco. Żadnej ze stron nie udało się zrealizować własnego programu. Nie ziściły się ani plany powstańcze, ani rewolucyjne, ani autonomiczne. Co nie znaczy, że nie osiągnięto pewnych sukcesów. Osłabła cenzura, przywrócono język polski w szkole i gminie, zezwolono na tworzenie różnych stowarzyszeń. Uzyskano lepsze warunki płacy (wzrost o 30-50 %) i pracy (skrócenie czasu pracy do 10, a nawet 8 godzin, prawna ochrona robotników). Wszystkie partie polityczne rozwinęły się liczebnie, zmieniły też swoje programy (endecja).

Wydarzenia lat 1905-7 w Królestwie nazywa się ostatnim powstaniem, a jednocześnie pierwszą polską rewolucją społeczną, bowiem obok haseł narodowościowych wystąpiły w niej także hasła społeczne.

Po upadku rewolucji w Królestwie Polskim, ośrodkiem myśli irredentystycznej stała się Galicja. Tutaj Piłsudski przygotował nową koncepcję działania, której istota polegała na odejściu od wiązania walki niepodległościowej z rewolucją, a na powiązaniu jej z wojną europejską.